ΤΡΑΠΕΖΑ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ «ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ»

ΣτΕ 41/2023

Διευρυμένο ωράριο Φαρμακείων - Συνταγματικότητα ειδικών ρυθμίσεων για το ωράριο και τις αργίες των Φαρμακείων.

Αριθμός 41/2023

ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ

ΤΜΗΜΑ Δ΄

Συνεδρίασε δημόσια στο ακροατήριό του στις 7 Ιουνίου 2022, με την εξής σύνθεση: Ευθύμιος Αντωνόπουλος, Σύμβουλος της Επικρατείας, Προεδρεύων, σε αναπλήρωση της Προέδρου του Τμήματος, που είχε κώλυμα, Χριστίνα Σιταρά, Μαρία Αθανασοπούλου, Σύμβουλοι, Ιωάννης Μιχαλακόπουλος, Μαγδαληνή Φασιλάκη, Πάρεδροι. Γραμματέας η Ιωάννα Παπαχαραλάμπους, Γραμματέας του Δ΄ Τμήματος.

Για να δικάσει την από 21 Ιουνίου 2019 αίτηση:

των: 1. ., κατοίκου Σπάτων Αττικής (Επιχειρηματικό Πάρκο Γυαλού - SMART PARK), ο οποίος, με την από 1.6.2022 έγγραφη δήλωση του πληρεξουσίου του δικηγόρου Γεωργίου Κλουδά (Α.Μ. 23121), παραιτείται από το δικόγραφο της κρινόμενης αίτησης, 2. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ .. ΚΑΙ ΣΙΑ ΟΜΟΡΡΥΘΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ», που εδρεύει στα Μελίσσια Δήμου Πεντέλης Αττικής (.), 3. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.», που εδρεύει στο Μαρούσι Αττικής (.), 4. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ ΟΜΟΡΡΥΘΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ», που εδρεύει στο Ελληνικό Αττικής (.), 5. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.», που εδρεύει στον Άγιο Δημήτριο Αττικής (..), οι οποίες παρέστησαν με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Γεώργιο Κλουδά, που τον διόρισαν με πληρεξούσια, 6. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ . Ο.Ε.», που εδρεύει στους Αγίους Αποστόλους Καλάμου Αττικής, 7. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.», που εδρεύει στον Άγιο Δημήτριο Αττικής (.), 8. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.», που εδρεύει στην Αθήνα (.), 9. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ . Ο.Ε.», που εδρεύει στο Περιστέρι Αττικής (.), 10. ., κατοίκου Αιγάλεω Αττικής (.), 11. ετερόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . & ΣΙΑ Ε.Ε.», που εδρεύει στη Γλυφάδα Αττικής (.), οι οποίες, με την από 1.6.2022 έγγραφη δήλωση του ίδιου ως άνω πληρεξουσίου τους δικηγόρου Γεωργίου Κλουδά, παραιτούνται από το δικόγραφο της κρινόμενης αίτησης, 12. ., κατοίκου Χαϊδαρίου Αττικής (.), 13. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «. ΣΥΣΤΕΓΑΖΟΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ Ο.Ε.», που εδρεύει στο Χαλάνδρι Αττικής (Α. Παπανδρέου 8), 14. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ . ΟΜΟΡΡΥΘΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ», που εδρεύει στην Παιανία Αττικής (.), 15. ., κατοίκου Ελληνικού Αττικής (.), 16. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ ΟΜΟΡΡΥΘΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ», που εδρεύει στην Αργυρούπολη Αττικής (.), 17. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ ΟΜΟΡΡΥΘΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ», που εδρεύει στην Ηλιούπολη Αττικής (.), 18. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.», που εδρεύει στο Παλαιό Φάληρο Αττικής (.), 19. ιδιωτικής κεφαλαιουχικής εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ι.Κ.Ε.», που εδρεύει στο Μαρούσι Αττικής (. – AVENUE), οι οποίοι παρέστησαν με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Γεώργιο Κλουδά, που τον διόρισαν με πληρεξούσια, 20. ομόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «. & ΣΙΑ Ε.Ε.», που εδρεύει στο Μαρούσι Αττικής (.) και 21. ετερόρρυθμης εταιρείας εκμετάλλευσης φαρμακείου με την επωνυμία «. & ΣΙΑ Ε.Ε.», που εδρεύει στο Μαρούσι Αττικής (.), οι οποίες, με την από 1.6.2022 έγγραφη δήλωση του ίδιου ως άνω πληρεξουσίου τους δικηγόρου Γεωργίου Κλουδά, παραιτούνται από το δικόγραφο της κρινόμενης αίτησης,

κατά του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής (Φ.Σ.Α.), που εδρεύει στην Αθήνα (Μυλλέρου 1), ο οποίος παρέστη με τη δικηγόρο Σοφία Αγγέλου (Α.Μ. 20793), που τη διόρισε με πληρεξούσιο,

και κατά των παρεμβαινόντων: Α. Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου, που εδρεύει στην Αθήνα (Πειραιώς 134 και Αγαθημέρου), ο οποίος παρέστη με τους δικηγόρους: α) Παναγιώτη Λαζαράτο (Α.Μ. ….), β) Απόστολο Παπακωνσταντίνου (Α.Μ. ….) και γ) Ηλία Δημητρέλλο (Α.Μ. ….), που τους διόρισε με πληρεξούσιο και Β. Φαρμακευτικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, που εδρεύει στη Θεσσαλονίκη (Ερμού 35), ο οποίος παρέστη με τον δικηγόρο Νικόλαο Τσιάντο (Α.Μ. …. Δ.Σ. Θεσσαλονίκης), που τον διόρισε με πληρεξούσιο και ο οποίος κατέθεσε δήλωση, σύμφωνα με το άρθρο 26 του ν. 4509/2017, περί μη εμφανίσεώς του.

Με την αίτηση αυτή οι αιτούντες επιδιώκουν να ακυρωθούν: 1) η υπ’ αριθ. ./27.5.2019 απόφαση του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής, 2) η υπ’ αριθ. ./27.5.2019 απόφαση του ίδιου ως άνω Συλλόγου, 3) η υπ’ αριθ. ./28.5.2019 απόφαση του ως άνω Συλλόγου, 4) η υπ’ αριθ. ./27.5.2019 πράξη του Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου και κάθε άλλη σχετική πράξη ή παράλειψη της Διοικήσεως.

Η εκδίκαση άρχισε με την ανάγνωση της εκθέσεως του εισηγητή, Παρέδρου Ιωάννη Μιχαλακόπουλου.

Κατόπιν το δικαστήριο άκουσε τον πληρεξούσιο των αιτούντων, ο οποίος ανέπτυξε και προφορικά τους προβαλλόμενους λόγους ακυρώσεως και ζήτησε να γίνει δεκτή η αίτηση, την πληρεξουσία του καθ’ ου Συλλόγου και τους πληρεξουσίους του παρεμβαίνοντος Συλλόγου που εμφανίσθηκε, οι οποίοι ζήτησαν την απόρριψή της.

Μετά τη δημόσια συνεδρίαση το δικαστήριο συνήλθε σε διάσκεψη σε αίθουσα του δικαστηρίου κ α ι

Α φ ο ύ μ ε λ έ τ η σ ε τ α σ χ ε τ ι κ ά έ γ γ ρ α φ α

Σ κ έ φ θ η κ ε κ α τ ά τ ο ν Ν ό μ ο

1. Επειδή, για την άσκηση της υπό κρίσιν αιτήσεως έχει καταβληθεί το νόμιμο παράβολο (ηλεκτρονικό παράβολο με κωδικό πληρωμής .).

2. Επειδή, ζητείται ν’ ακυρωθούν οι εξής πράξεις: α) απόφαση του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής (υπ’ αρ. πρωτ. ./27.5.2019), με την οποίαν τροποποιήθηκε ο πίνακας φαρμακείων Αττικής (πλην Πειραιώς), που λειτουργούν πέραν του κατ’ ελάχιστον υποχρεωτικού ωραρίου για το δίμηνο Μαΐου – Ιουνίου 2019, β) ομοία απόφαση του αυτού Συλλόγου (υπ’ αρ. πρωτ. ./27.5.2019), με θέμα «Νέο πλαίσιο χρονικών ορίων λειτουργίας Φαρμακείων», γ) ομοία απόφαση του ιδίου Συλλόγου (υπ’ αρ. πρωτ. ./28.5.2019), με θέμα «Υποβολή δήλωσης για νέο διευρυμένο ωράριο διμήνου Ιούλιος – Αύγουστος 2019» και δ) πράξη του Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου υπ’ αριθμόν ./27.5.2010 με θέμα «Άμεση εφαρμογή των διατάξεων … περί απαγόρευσης λειτουργίας των φαρμακείων κατά τις αργίες και ορισμού ανωτάτου χρονικού ορίου λειτουργίας των διευρυμένων φαρμακείων».

3. Επειδή, το άρθρο 9 του ν. 1963/1991 (Α΄ 138), όπως είχε αντικατασταθεί από το άρ. 257 παρ. 1 του ν. 4512/2018 (Α΄ 5), όριζε τα εξής στην παράγραφο 1 αυτού: «1. Τα φαρμακεία λειτουργούν υποχρεωτικά κατ’ ελάχιστον σαράντα (40) ώρες εβδομαδιαίως. Με απόφαση του αρμόδιου κατά τόπον Περιφερειάρχη που εκδίδεται ύστερα από την σύμφωνη γνώμη του οικείου φαρμακευτικού συλλόγου, κατανέμονται, ανάλογα με τις ανάγκες του τοπικού πληθυσμού, οι ως άνω 40 ώρες εντός της εβδομάδας, οι οποίες δεν θα μπορούν να υπερβαίνουν τα κάτωθι ανώτατα χρονικά όρια, τα οποία πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά: α) από Δευτέρα έως Παρασκευή εντός της εβδομάδας και β) από τις 08:00 π.μ. έως τις 21:00 μ.μ. εντός της ημέρας. Επίσης τα φαρμακεία δεν είναι υποχρεωτικό να λειτουργούν στις κάτωθι αργίες εκάστου έτους: την 25η Μαρτίου, την Μεγάλη Παρασκευή, τη Δευτέρα του Πάσχα, την 15η Αυγούστου, την 25η και την 26η Δεκεμβρίου, την 1η Ιανουαρίου, την 6η Ιανουαρίου, την Καθαρά Δευτέρα, την 1η Μαΐου, την 28η Οκτωβρίου και του Αγίου Πνεύματος, την ημέρα εορτής του Πολιούχου Αγίου της πόλης και την ημέρα Απελευθέρωσης της πόλης.».

4. Επειδή, η παράγραφος 2 του άρ. 9 ν. 1963/1991 (όπως έχει, μετά το άρ. 257 παρ. 1 του ν. 4512/2018) εξακολουθεί να ρυθμίζει ως εξής τα των διανυκτερεύσεων και διημερεύσεων των φαρμακείων: «2. Όλα τα φαρμακεία συμμετέχουν υποχρεωτικά στις καθοριζόμενες σύμφωνα με το παρόν διημερεύσεις και διανυκτερεύσεις. Η διημέρευση διαρκεί από τις 08:00 π.μ. έως τις 21:00 μ.μ. και η διανυκτέρευση από τις 21:00 μ.μ. έως τις 08:00 π.μ. κάθε ημέρας. Με απόφαση του κατά τόπον αρμόδιου Περιφερειάρχη κατόπιν σύμφωνης γνώμης του οικείου φαρμακευτικού συλλόγου, καθορίζεται ανά περιφερειακή ενότητα ή ανά δήμο, ο αριθμός των φαρμακείων που διημερεύουν και διανυκτερεύουν κάθε έτος και η σειρά διημέρευσης και διανυκτέρευσης αυτών. Σύμφωνα με αυτή την απόφαση συντάσσονται από τον κατά τόπον αρμόδιο φαρμακευτικό σύλλογο σχετικοί πίνακες διημέρευσης και διανυκτέρευσης, οι οποίοι ισχύουν για ένα έτος και είναι υποχρεωτικοί για τα μέλη τους. Για τον ως άνω καθορισμό των φαρμακείων που διημερεύουν ή διανυκτερεύουν πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ως κριτήρια: α) η ισόρροπη γεωγραφική κατανομή όλων των διημερευόντων και διανυκτερευόντων φαρμακείων, ώστε να καλύπτονται εύκολα οι ανάγκες πρόσβασης των πολιτών στο φάρμακο ανά δήμο όλο το 24ωρο, β) η ισομερής συμμετοχή όλων των φαρμακείων στις διανυκτερεύσεις και τις διημερεύσεις. Οι πίνακες διημερεύσεως και διανυκτερεύσεως των φαρμακείων συντάσσονται με ευθύνη και φροντίδα του οικείου φαρμακευτικού συλλόγου, αναρτώνται επί των προσόψεων των φαρμακείων κατά τις ημέρες και ώρες που αυτά παραμένουν κλειστά, με ευθύνη του φαρμακοποιού, καθώς και στις ιστοσελίδες, εφόσον υφίστανται, των αρμόδιων Περιφερειών ή Περιφερειακών Ενοτήτων και Φαρμακευτικών Συλλόγων. Το προσωπικό των φαρμακείων, που εργάζονται κατά το χρόνο διημέρευσης η διανυκτέρευσης, τουλάχιστον επί πέντε ώρες, δικαιούται πλήρη ανάπαυση την επόμενη ημέρα. Το τμήμα του χρόνου εργασίας που παρέχεται σε διημέρευση ή διανυκτέρευση και που δεν συμψηφίζεται με το χρόνο ανάπαυσης του προηγούμενου εδαφίου θεωρείται ως υπερωριακή εργασία και εφαρμόζονται για αυτό οι ισχύουσες διατάξεις για την αμοιβή υπερωριακής εργασίας.».

5. Επειδή, η παράγραφος 3 του άρ. 9 ν. 1963/1991, όπως διαμορφώθηκε μετά την αντικατάστασή της από το άρθρο 5 παρ. 1 ν. 4558/2018 (Α΄ 140), προέβλεψε την δυνατότητα να λειτουργήσουν τα φαρμακεία και καθ’ υπέρβασιν του υποχρεωτικού ελαχίστου ωραρίου της παραγράφου 1, θεσπίζοντας συναφείς ρυθμίσεις ως εξής: «3. Κάθε επιχείρηση νόμιμου φαρμακείου, διά του νομίμου εκπροσώπου της, δύναται να επιλέξει ωράριο λειτουργίας του φαρμακείου του, καθ’ υπέρβαση των χρονικών ορίων της παραγράφου 1, πλην της Κυριακής, με την επιφύλαξη των παραγράφων 5 και 6 του άρθρου 22 του ν. 1483/1984 (Α΄ 153) που παραμένουν σε ισχύ. Η επιχείρηση φαρμακείου που επιλέγει το, κατά το προηγούμενο εδάφιο, διευρυμένο ωράριο εξακολουθεί να έχει τις υποχρεώσεις που συνεπάγονται οι παράγραφοι 1 και 2 του παρόντος. Ο νόμιμος εκπρόσωπος της επιχείρησης υποχρεωτικά δηλώνει ανά δίμηνο κάθε έτος και τουλάχιστον ένα μήνα πριν την έναρξη του διμήνου αυτού, τις ώρες και ημέρες σε εβδομαδιαίο προγραμματισμό, που επιλέγει, σύμφωνα με την παρούσα παράγραφο, να λειτουργήσει πέραν του υποχρεωτικού ωραρίου, στους κατά τόπον αρμόδιους φαρμακευτικούς συλλόγους και στον κατά τόπον αρμόδιο Περιφερειάρχη. Η δήλωση μπορεί να γίνει με οποιονδήποτε πρόσφορο τρόπο, ήτοι ακόμη και μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, αλλά πάντοτε εγγράφως. Σε περίπτωση λειτουργίας φαρμακείου, πέραν των χρονικών ορίων της παραγράφου 1, κατά παράλειψη της δήλωσης των προηγούμενων εδαφίων ή καθ’ υπέρβαση των δηλωθέντων χρονικών ορίων αυτής, επιβάλλεται πρόστιμο έως τρεις χιλιάδες (3.000) ευρώ με απόφαση του κατά τόπον αρμόδιου Περιφερειάρχη. Η τήρηση του διευρυμένου ωραρίου είναι υποχρεωτική. Σε περίπτωση μη τήρησής του επιβάλλονται στον κάτοχο άδειας ίδρυσης και λειτουργίας του φαρμακείου με απόφαση του κατά τόπον αρμόδιου Περιφερειάρχη, μετά από γνώμη του οικείου Φαρμακευτικού Συλλόγου, οι κάτωθι κυρώσεις: α) Σε περίπτωση πρώτης παράβασης, αποστέλλεται έγγραφη σύσταση, β) σε περίπτωση δεύτερης παράβασης, απαγορεύεται στο φαρμακείο να λειτουργεί με διευρυμένο ωράριο για έξι (6) μήνες από την κοινοποίηση της σχετικής απόφασης και γ) στην περίπτωση κάθε επόμενης παράβασης μετά τη δεύτερη, επιβάλλονται οι προβλεπόμενες εκ του νόμου κυρώσεις για παράβαση των διατάξεων περί διημερεύσεων και διανυκτερεύσεων. Ο κατά τόπον αρμόδιος Φαρμακευτικός Σύλλογος καταρτίζει διμηνιαίους χωριστούς πίνακες φαρμακείων που λειτουργούν πέραν του κατ’ ελάχιστον υποχρεωτικού ωραρίου, σύμφωνα με την παρούσα παράγραφο, οι οποίοι αναρτώνται επί των προσόψεων των φαρμακείων κατά τις ημέρες και ώρες που αυτά παραμένουν κλειστά, καθώς και στις ιστοσελίδες, εφόσον υφίστανται, των αρμόδιων Περιφερειών και Φαρμακευτικών Συλλόγων.».

6. Επειδή, επακολούθησε ο ν. 4613/2019 (Α΄ 78), ο οποίος με το άρθρο 26 παρ. 1 αυτού τροποποίησε το β΄ εδάφιο της ανωτέρω παραγράφου 1 του άρ. 9 ν. 1963/1991 (περί του ελαχίστου υποχρεωτικού ωραρίου) και ήδη η παράγραφος έχει ως εξής: «1. Τα φαρμακεία λειτουργούν υποχρεωτικά κατ’ ελάχιστον σαράντα (40) ώρες εβδομαδιαίως. … Τα φαρμακεία απαγορεύεται να λειτουργούν στις κάτωθι αργίες εκάστου έτους, με την επιφύλαξη των διατάξεων περί διανυκτερεύσεων και διημερεύσεων: την 25η Μαρτίου, τη Μεγάλη Παρασκευή, τη Δευτέρα του Πάσχα, την 15η Αυγούστου, την 25η και την 26η Δεκεμβρίου, την 1η Ιανουαρίου, την 6η Ιανουαρίου, την Καθαρά Δευτέρα, την 1η Μαΐου, την 28η Οκτωβρίου και του Αγίου Πνεύματος, την ημέρα εορτής του Πολιούχου Αγίου της πόλης και την ημέρα Απελευθέρωσης της πόλης.».

7. Επειδή, ο αυτός νόμος 4613/2019 με το άρ. 26 παρ. 2 αυτού τροποποίησε και το πρώτο εδάφιο της παραγράφου 3 του άρ. 9 ν. 1963/1991 (περί του διευρυμένου ωραρίου) ως εξής: «3. Ο νόμιμος εκπρόσωπος κάθε φαρμακείου, με τη σύμφωνη γνώμη του υπεύθυνου φαρμακοποιού, δύναται να επιλέξει ωράριο λειτουργίας του φαρμακείου του, καθ’ υπέρβαση των χρονικών ορίων της παραγράφου 1, πλην της Κυριακής, με την επιφύλαξη των παραγράφων 5 και 6 του άρθρου 22 του ν. 1483/1984 (Α΄ 153) και εντός του χρονικού πλαισίου λειτουργίας των καταστημάτων λιανικής πώλησης, όπως αυτό καθορίζεται δυνάμει του άρθρου 23 του ν. 2224/1994 (Α΄ 112). ...». Ως έναρξη ισχύος των ρυθμίσεών του ο ν. 4613/2019 (άρ. 30 αυτού) όρισε την δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, ήτοι την 24η Μαΐου 2019.

8. Επειδή, το αποτέλεσμα της επιχειρηθείσης με τον ν. 4613/2019 μεταβολής (άρ. 26 παρ. 2) είναι ότι το διευρυμένο, κατ’ επιλογήν των επιχειρηματιών, ωράριο λειτουργίας των φαρμακείων πέραν του ελαχίστου υποχρεωτικού εκτείνεται για μεν τις εργάσιμες ημέρες από τις 8 π.μ. έως τις 9 μ.μ., για δε το Σάββατο από τις 8 π.μ. έως τις 8 μ.μ. [Τούτο δε, κατά παραπομπήν προς τις ρυθμίσεις της παρ. 1 του άρ. 23 ν. 2224/1994, όπως αυτή διαμορφώθηκε με το άρ. 12 ν. 3377/2005 (Α΄ 202) και το άρ. 16 παρ. 3 περ. (β) του ν. 4177/2013 (Α΄173)]. Προ της νομοθετικής αυτής μεταβολής η ευχέρεια για λειτουργία των φαρμακείων με διευρυμένο ωράριο, του νόμου μη διακρίνοντος, ήταν δυνατόν να επεκταθεί σε όλο το εικοσιτετράωρο, κατά γενικευμένη, όμως, πρακτική όσες επιχειρήσεις είχαν αποφασίσει την υπαγωγή τους σε αυτό, επέλεξαν να λειτουργούν από τις 8 π.μ. έως τις 11 μ.μ. από Δευτέρα έως και Σάββατο (πράγμα που συνέβη και με τις επιχειρήσεις των αιτούντων, βλ. κατωτ.). Η νομοθετική μεταβολή (άρ. 26 παρ. 1) έχει επίσης ως συνέπεια ήδη την απαγόρευση λειτουργίας των φαρμακείων κατά τις αργίες της παραγράφου 1 του άρ. 9 ν. 1963/1991 έναντι της προγενεστέρας ρυθμίσεως η οποία προέβλεπε ότι αυτά δεν υποχρεούνται να λειτουργούν κατά τις αργίες αυτές και η οποία, επομένως, επέτρεπε την λειτουργία τους. Πάντως, τόσο προ της μεταβολής όσο και μετά απ’ αυτήν απαγορεύεται κατά τις Κυριακές η λειτουργία των φαρμακείων (πλην όσων διημερεύουν ή διανυκτερεύουν κατά την παράγραφο 2 του άρ. 9 ν. 1963/1991).

9. Επειδή, οι αιτούντες είναι επιχειρήσεις, εκμεταλλευόμενες φαρμακεία δυνάμει νομίμων αδειών εντός της Περιφερείας Αττικής και είχαν υποβάλει προς τον οικείο Φαρμακευτικό Σύλλογο εν όψει του διμήνου Μαΐου – Ιουνίου 2019 δηλώσεις λειτουργίας των φαρμακείων τους με το διευρυμένο ωράριο που προέκυπτε από το προ του ν. 4613/2019 νομοθετικό καθεστώς (από τις 8 π.μ. και έως τις 11 μ.μ., για τις καθημερινές αλλά και για τα Σάββατα). Βάσει των δηλώσεων αυτών συμπεριελήφθησαν σε πίνακα (υπ’ αρ. πρωτοκόλλου ./8.4.2019), συνταγέντα από τον Σύλλογο. Ο πίνακας αυτός περιείχε για τους αιτούντες την ένδειξη «ΔΕΥΤ. ΕΩΣ ΣΑΒ. 08.00 – 23.00» [Για την εκ των αιτούντων «Φαίδρα Πολίτη & Σια ΟΕ» το ωράριο παρίστατο κατά τι πιο περιωρισμένο: «ΔΕΥΤ. ΕΩΣ ΣΑΒ. 08.00 – 22.00»]. Μετά την θέση σε ισχύ του άρ. 26 ν. 4613/2019 (στις 24.5.2019) ο Σύλλογος εξέδωσε (με την ένδειξη «ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ») τον υπ’ αριθμόν πρωτοκόλλου ./ 27.5.2019 «ΠΙΝΑΚΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ (ΕΚΤΟΣ ΠΕΙΡΑΙΑ) ΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝ ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΚΑΤ’ ΕΛΑΧΙΣΤΟΝ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΟΥ ΩΡΑΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΜΗΝΟ ΜΑΪΟΣ – ΙΟΥΝΙΟΣ 2019». Ο πίνακας, υπογραφόμενος από τον Πρόεδρο και τον Γραμματέα του καθ’ ού Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής, περιείχε επίσης στο προοίμιό του την ένδειξη «Τροποποίηση του παρόντος πίνακα ως προς τα ανώτατα όρια του επιπλέον υποχρεωτικού ωραρίου σύμφωνα με τον ν. 4613/2019». Περιείχε, επίσης, την διευκρίνιση ότι «Τις επίσημες αργίες λειτουργούν υποχρεωτικά μόνο τα φαρμακεία από τους πίνακες εφημεριών του ΦΣΑ». Ειδικώτερα, ο πίνακας περιείχε κατάλογο των φαρμακείων, όσα είχαν ήδη προβεί στην παραπάνω δήλωση (εν οις και αυτά των αιτούντων). Παραπλεύρως των στοιχείων (επωνυμία, έδρα, τηλέφωνο) εκάστης επιχειρήσεως και σε χωριστά τετραγωνίδια για καθέναν από τους μήνες Μάιο και Ιούνιο ανεγράφοντο τα ήδη διαμορφούμενα -κατ’ εφαρμογήν του νεωτέρου νόμου και κατά τροποποίησιν του ισχύοντος πίνακα- χρονικά όρια λειτουργίας εκάστου φαρμακείου τόσο για τις εργάσιμες ημέρες, όσο και για τα Σάββατα. Ως έναρξη λειτουργίας, όπως και προ του νόμου, αναφερόταν η 8η π.μ., αλλά ήδη ως λήξη κατά μεν τις εργάσιμες ημέρες αναφερόταν η 9η μ.μ., τα δε Σάββατα η 8η μ.μ. (αντί της 11ης μ.μ.). Ο πίνακας με το περιεχόμενο αυτό αποτελεί την πρώτη προσβαλλομένη με την υπό κρίσιν αίτηση πράξη.

10. Επειδή, η δεύτερη προσβαλλομένη αποτελεί έγγραφο του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής προς τα μέλη του (υπ’ αρ. ./27.5.2010), υπογραφόμενο ομοίως από τον Πρόεδρο και τον Γραμματέα του, με το οποίο τα μέλη ενημερώνονται για την θέση σε ισχύ του ν. 4613/2019 και -καθ’ ό,τι ενδιαφέρει εν προκειμένω- τους επισημαίνεται η νέα ρύθμιση του νόμου για την λήξη του διευρυμένου ωραρίου λειτουργίας των φαρμακείων (9η μ.μ. κατά τις εργάσιμες ημέρες και 8η μ.μ. τα Σάββατα). Αναφέρεται επίσης ότι «1. … Κανένα φαρμακείο δεν δύναται να υπερβεί τα όρια αυτά στη δήλωσή του για διευρυμένο ωράριο. Αυτό θα ισχύσει και για το δίμηνο Μαΐου – Ιουνίου, 2. Τις επίσημες αργίες ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ μόνο τα διημερεύοντα/ διανυκτερεύοντα φαρμακεία που έχουν οριστεί από τον ΦΣΑ. Τα διευρυμένα παραμένουν ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ ΚΛΕΙΣΤΑ στις επίσημες αργίες. Οι επίσημες αργίες … είναι οι κάτωθι: …».

11. Επειδή, η τρίτη προσβαλλομένη πράξη του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής (υπ’ αρ. πρωτ. ./28.5.2019) έχει ομοίως αποδέκτες τα μέλη του και τιτλοφορείται «ΥΠΟΒΟΛΗ ΔΗΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΔΙΕΥΡΥΜΕΝΟ ΩΡΑΡΙΟ ΔΙΜΗΝΟΥ ΙΟΥΛΙΟΣ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019». Ο Σύλλογος υπενθυμίζει στα μέλη την δυνατότητα να υποβάλουν δηλώσεις για λειτουργία των φαρμακείων τους με το διευρυμένο (υπό τους όρους του ν. 4613/2019) ωράριο για τα δίμηνα έως Μάιο – Ιούνιο του 2020, τάσσει σχετικώς ημερομηνίες παρέχοντας οδηγίες και επισημαίνει ότι δεν δύνανται να δηλώσουν τα μέλη διευρυμένο ωράριο πέραν της 9ης μ.μ. κατά τις εργάσιμες ημέρες και της 8ης μ.μ. τα Σάββατα. Περιέχει, επίσης, τον εξής ορισμό: «Υποβολή δηλώσεων που το ωράριο υπερβαίνει το όριο (άρθρο 26 ν. 4613/2019) δεν θα γίνονται αποδεκτές ως μη πληρούσες τους όρους του νόμου και ως εκ τούτου δεν θα συμπεριληφθούν στους καταλόγους.».

12. Επειδή, η τετάρτη προσβαλλομένη πράξη αποτελεί έγγραφο του Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου (υπ’ αριθμ. ./27.5.2019) με αποδέκτες τους Φαρμακευτικούς Συλλόγους και τις Περιφέρειες, το οποίο υπογράφεται από τον νομικό Σύμβουλό του και τιτλοφορείται «Άμεση εφαρμογή των διατάξεων … περί απαγόρευσης λειτουργίας των φαρμακείων κατά τις αργίες και ορισμού ανωτάτου χρονικού ορίου λειτουργίας των διευρυμένων φαρμακείων». Οι αποδέκτες του ενημερώνονται για την θέση σε ισχύ του ν. 4613/2019 και για τις ρυθμίσεις του άρθρου 26 αυτού. Διατυπώνεται επίσης στο έγγραφο αυτό η θέση ότι η διάταξη της παρ. 2 του άρθρου 26 έχει άμεση, από της δημοσιεύσεως του νόμου, ισχύ και καταλαμβάνει και τις «αιτήσεις» (δηλώσεις) «που είχαν υποβληθεί για την τρέχουσα περίοδο, καθ’ υπέρβαση των χρονικών ορίων του υποχρεωτικού ωραρίου».

13. Επειδή, στο από 24-26.5.2022 δικόγραφο συνεχίσεως της δίκης βάσει του άρ. 32 παρ. 3 κωδ. π.δ/τος 18/1989 (Α΄ 8), που υπογράφεται από τον πληρεξούσιο δικηγόρο των αιτούντων, σωρεύεται και δήλωση παραιτήσεως από την υπό κρίσιν αίτηση εκ μέρους του 1ου (.), 6ης («ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ Ο.Ε.»), 7ης («ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.»), 8ης («ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.»), 9ης («ΣΥΣΤΕΓΑΣΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΕΙΑ . Ο.Ε.»), 10ης (.), 11ης («ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ . ΚΑΙ ΣΙΑ Ο.Ε.»), 20ής («. & ΣΙΑ Ε.Ε.») και 21ης («. & ΣΙΑ Ε.Ε.») των αιτούντων. Πρέπει ως προς αυτούς, επομένως, να καταργηθεί η δίκη κατά το άρθρο 30 παρ. 1 του κωδ. π.δ/τος 18/1989.

14. Επειδή, οι λοιποί αιτούντες νομιμοποίησαν με συμβολαιογραφικό και προξενικό πληρεξούσια τον υπογράφοντα και παραστάντα δικηγόρο.

15. Επειδή, ο Πανελλήνιος Φαρμακευτικός Σύλλογος επέχει θέση κυρίου διαδίκου στο πλαίσιο της παρούσης δίκης, δεδομένου ότι προσβάλλεται πράξη οργάνου του (η τετάρτη εκ των προσβαλλομένων), έστω και απαραδέκτως (βλ. ΟλΣτΕ 673/2021, ΣτΕ 364/2017 κ.ά.), όπως θα εκτεθεί σε επομένη σκέψη. Το δικόγραφο παρεμβάσεως που άσκησε αυτός, θα λογισθεί, επομένως, ως υπόμνημα (ΟλΣτΕ 189/2007, 2649/2013, 3809/2014, 961/2020 κ.ά.).

16. Επειδή, υπέρ του κύρους των προσβαλλομένων πράξεων -και συγκεκριμένα προς υποστήριξη της μη αντιθέσεως των επιμάχων νομοθετικών ρυθμίσεων του άρ. 26 ν. 4613/2019 προς το Σύνταγμα- παρεμβαίνει ο Φαρμακευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, στους καταστατικούς σκοπούς του οποίου ανήκει σύμφωνα με το άρθρο 7 του ν. 3601/1928 (Α΄ 119), «… η πιστή τήρησις της αφορώσης τούτους [τους φαρμακοποιούς] νομοθεσίας». Συναφώς προς τον σκοπό αυτόν η ίδια διάταξη προβλέπει επίσης ότι «Οι Φαρμακευτικοί Σύλλογοι δικαιούνται εντός του κύκλου της νομίμου δράσεως αυτών να ποιώνται προτάσεις εις τας Κρατικάς Αρχάς, η δε γνώμη αυτών δύναται να ζητηθή υπό των τελευταίων προκειμένου περί ρυθμίσεως ζητημάτων αφορώντων το φαρμακευτικόν εν γένει επάγγελμα.». Από την σχετική αγόρευση του Υπουργού Υγείας ενώπιον της Ολομελείας της Βουλής (κατά την ΡΚΣΤ΄ συνεδρίαση της Δ΄ συνόδου της ΙΖ΄ περιόδου, στις 16 Μαΐου 2019, σελ. 7570, 7579 των οικείων πρακτικών) προκύπτει πράγματι ότι έγινε χρήση της τελευταίας αυτής δυνατότητας και ότι όχι μόνον ο Πανελλήνιος, αλλά και οι κατά τόπους Φαρμακευτικοί Σύλλογοι επεδίωξαν την θέσπιση των ρυθμίσεων του μετέπειτα άρθρου 26 του ν. 4613/2019, οι οποίες εισήχθησαν κατόπιν σχετικής τροπολογίας βουλευτών (υπό γενικό αριθμό 2195 και ειδικό 181), την οποίαν και απεδέχθη ο Υπουργός. Έχει, συνεπώς, έννομο συμφέρον ο Φαρμακευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης να παρέμβει υπέρ του κύρους των προσβαλλομένων πράξεων κατ’ άρ. 29 παρ. 1 του κωδ. π.δ/τος 18/1989.

17. Επειδή, όπως προκύπτει από την καθ’ όλου διάπλαση των εννόμων σχέσεων Φαρμακευτικού Συλλόγου, ελεγκτικών Αρχών και επιχειρήσεως φαρμακείου κατά την ισχύουσα μορφή του άρ. 9 παρ. 3 ν. 1963/1991, η πρώτη προσβαλλομένη, ο τροποποιημένος δηλ. πίνακας περιόδου Μαΐου – Ιουνίου 2019, η έκδοση του οποίου είναι αναγκαία για την ενεργοποίηση του προβλεπομένου στον νόμο συστήματος του διευρυμένου ωραρίου (βλ. ΣτΕ 1973/2013), φέρει εκτελεστό χαρακτήρα. Εκτελεστό χαρακτήρα φέρει και ως προς το εριστό ζήτημα, ήτοι της περιστολής του προϊσχύσαντος διευρυμένου ωραρίου, ζήτημα ως προς το οποίο οι ρητοί ως άνω ορισμοί του πίνακα συνιστούν επιταγές, απευθυνόμενες στους αιτούντες και ταυτόχρονα διοικητική άδεια για το κατ’ εξαίρεσιν επιτρεπτό της λειτουργίας των φαρμακείων εντός των νέων διευρυμένων χρονικών ορίων (πέραν του ελαχίστου υποχρεωτικού ωραρίου), ευρίσκουν δε απ’ ευθείας έρεισμα στην ρύθμιση του άρ. 26 παρ. 2 ν. 4613/2019. Είναι, συνεπώς, απορριπτέα ως αβάσιμα όσα προβάλλονται περί του αντιθέτου από τους καθ’ ών και τον παρεμβαίνοντα. Περαιτέρω, ο πίνακας αποτελεί σώρευση ατομικών διοικητικών πράξεων και πλήττεται με την υπό κρίσιν αίτηση μετ’ εννόμου συμφέροντος από τους αιτούντες μόνον κατά το μέρος που αφορά τις επιχειρήσεις τους.

18. Επειδή, σε ό,τι αφορά τις λοιπές προσβαλλόμενες πράξεις -πέραν του (μη πληττομένου) μέρους τους, που περιέχει τεχνικές οδηγίες προς τους φαρμακοποιούς για την υποβολή των δηλώσεων κττ-, αυτές είτε περιέχουν πληροφορίες για τις ρυθμίσεις που περιέχει ο τυπικός νόμος είτε και τις επαναλαμβάνουν, με συνέπεια να στερούνται εκτελεστού χαρακτήρος (βλ. ΣτΕ 935, 2476/2018, 3068/2006, 6323/1996 κ.ά.) και να προσβάλλονται απαραδέκτως.

19. Επειδή, σε ό,τι αφορά την πρώτη προσβαλλομένη πράξη, τον «τροποποιημένο» δηλαδή, υπ’ αριθμόν πρωτοκόλλου ./27.5.2019, πίνακα φαρμακείων της Αττικής με διευρυμένο ωράριο, που η ισχύς του εξετείνετο έως τον Ιούνιο του 2019 και έχει ήδη λήξει κατά τον χρόνο συζητήσεως της υποθέσεως στο ακροατήριο, η δίκη πρέπει να κηρυχθεί κατηργημένη βάσει του άρθρου 32 παρ. 2 κωδ. π.δ/τος 18/1989. Οι αιτούντες έχουν καταθέσει εμπροθέσμως το από 24-26.5.2022 δικόγραφο συνεχίσεως της δίκης βάσει του άρ. 32 παρ. 3 κωδ. π.δ/τος 18/1989 [όπως η παράγραφος προσετέθη από το άρ. 31 παρ. 1 ν. 3772/2009 (Α΄ 112)]. Μνημονεύουν την αλληλουχία των πράξεων του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής με όμοιο περιεχόμενο, όσες εξεδόθησαν για το διαδραμόν μέχρι την συζήτηση της υποθέσεως διάστημα, με δίμηνη ισχύ κάθε μία, ζητούν δε εν τέλει ν’ ακυρωθεί η υπ’ αρ. 1973/1.4.2022 πράξη του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής με θέμα «ΠΙΝΑΚΑΣ ΦΑΡΜΑΚΕΙΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ (ΕΚΤΟΣ ΠΕΙΡΑΙΑ) ΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝ ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΚΑΤ’ ΕΛΑΧΙΣΤΟΝ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΟΥ ΩΡΑΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΜΗΝΟ ΜΑΪΟΥ – ΙΟΥΝΙΟΥ 2022». Η τελευταία αυτή πράξη θεωρείται συμπροσβαλλομένη και μόνη παραδεκτώς προσβαλλομένη (βλ. ΣτΕ 1700/2022) στο πλαίσιο της παρούσης δίκης, δεδομένου ότι ισχύει κατά την συζήτηση της υποθέσεως στο ακροατήριο και παρίσταται για τους αιτούντες εξ ίσου δυσμενής με τον αρχικώς προσβαλλόμενο πίνακα, έχουσα όμοιο μ’ αυτόν περιεχόμενο, όπως προκύπτει από επισκόπησή της.

20. Επειδή, κατόπιν τούτου δεν έχει πλέον αντικείμενο ο λόγος ακυρώσεως, σύμφωνα με τον οποίον αμφισβητείται η άμεση, από την δημοσίευση του νόμου, πρώτη εφαρμογή των ρυθμίσεων που εισήγαγε το άρ. 26 ν. 4613/2019, στους ήδη κατηρτισμένους πίνακες της περιόδου Μαΐου – Ιουνίου 2019 για το υπόλοιπο εκείνης της περιόδου.

21. Επειδή, με τις επίμαχες ρυθμίσεις του άρ. 26 παρ. 1, 2 ν. 4613/2019 εισήχθη περιορισμός στην, θεμελιουμένη στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος, επιχειρηματική ελευθερία των φαρμακοποιών, δεδομένου ότι ο νομοθέτης, εμφορούμενος από διαφορετική σε σχέση με το παρελθόν αντίληψη (βλ. και ΟλΣτΕ 1402/2022, 44/2021, 3749/2013, 3818/1997 κ.ά.) για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος, έχει την δυνατότητα στο πλαίσιο των κατά το Σύνταγμα επιτρεπτών ορίων να οργανώσει το καθεστώς που διέπει όχι μόνο τα επαγγέλματα στον τομέα της υγείας (βλ. ΟλΣτΕ 3749/2013), αλλά και την άσκηση της επιχειρηματικής εν γένει δραστηριότητας. Οι νομοθετικοί περιορισμοί είναι συνταγματικώς επιτρεπτοί εφ’ όσον δικαιολογούνται από αποχρώντες λόγους δημοσίου ή κοινωνικού συμφέροντος, ορίζονται γενικά και κατά τρόπον αντικειμενικό, τελούν δε σε συνάφεια προς το αντικείμενο της ρυθμιζομένης εκάστοτε επιχειρηματικής δραστηριότητος. Εξ άλλου, σύμφωνα με την συνταγματική (τελ. εδάφιο του άρ. 25 παρ. 1) αρχή της αναλογικότητος οι νομοθετικοί περιορισμοί πρέπει να είναι πρόσφοροι και αναγκαίοι για την επίτευξη του επιδιωκομένου από τον νομοθέτη σκοπού δημοσίου ή κοινωνικού συμφέροντος και να μην είναι δυσανάλογοι εν σχέσει προς αυτόν (βλ. ΟλΣτΕ 2768/2011, 3177/2007, 3665/2005 κ.ά.). Ο νομοθετικός περιορισμός της οικονομικής ελευθερίας δεν μπορεί, πάντως, να έχει ως μοναδικό σκοπό την προστασία του οικονομικού συμφέροντος των ήδη ασκούντων συγκεκριμένη επαγγελματική δραστηριότητα προς βλάβη εκείνων που ενδιαφέρονται να την ασκήσουν. Προκειμένου δε ο δικαστής να είναι σε θέση να ελέγξει, αν οι περιορισμοί της επαγγελματικής ελευθερίας αποβλέπουν στην ικανοποίηση συνταγματικώς θεμιτού σκοπού, πρέπει ο σκοπός που επιδιώκεται με τους περιορισμούς αυτούς, να προκύπτει ή να συνάγεται είτε από την ίδια την ρύθμιση, ερμηνευομένη κατά τους κανόνες της λογικής και τα διδάγματα της κοινής πείρας και σε συνδυασμό με την λοιπή νομοθεσία που διέπει την άσκηση του συγκεκριμένου επαγγέλματος ή την επιχειρηματική εν γένει δραστηριότητα, είτε από την εισηγητική έκθεση και τις προπαρασκευαστικές εργασίες για την ψήφιση του σχετικού νόμου (βλ. ΟλΣτΕ 201/2020 κ.ά.).

22. Επειδή, εξ άλλου, ο κοινός νομοθέτης δεν κωλύεται από την αρχή της προστατευομένης εμπιστοσύνης να προβαίνει, αποβλέποντας στην εξυπηρέτηση δημοσίου συμφέροντος, στην εισαγωγή ρυθμίσεων διαφορετικών από αυτές που ίσχυσαν στο παρελθόν και προς τις οποίες έχουν προσαρμοσθεί και αποβλέψει οι διοικούμενοι, έστω και αν θίγονται υφιστάμενα δικαιώματα ή συμφέροντα αυτών, αρκεί η επιχειρουμένη ρύθμιση να χωρεί κατά τρόπο γενικό, απρόσωπο και αντικειμενικό [βλ. ΟλΣτΕ 652-4/2016 σκ. 9, ΟλΣτΕ 2151/2015 σκ. 14, ΟλΣτΕ 16/2015 σκ. 30, ΟλΣτΕ 2824/2002 σκ. 6, ΣτΕ 1723/2016 (7μ.) κ.ά.]. Ένας γενικός περιορισμός της νομοθετικής λειτουργίας, που θα στηριζόταν σε μόνο το επισφαλές κριτήριο του ευνοϊκού για ορισμένη κατηγορία προσώπων χαρακτήρα μιας υφισταμένης ρυθμίσεως, θα κατέληγε σε παράλυση της δράσεως του νομοθέτη και σε ματαίωση της αποστολής του να ρυθμίζει τις έννομες σχέσεις, όχι μόνον εκείνες που θα ιδρυθούν στο μέλλον, αλλά και τις ήδη συνεστημένες -εντός βεβαίως του πλαισίου της συνταγματικής τάξεως- σύμφωνα με τις επιταγές του δημοσίου συμφέροντος αναλόγως και με τις εκάστοτε κρατούσες συνθήκες [βλ. ΟλΣτΕ 1831/2021 σκ. 23, ΣτΕ 1866/2020 (7μ.) σκ. 14, ΟλΣτΕ 16/2015 σκ. 30, ΣτΕ 691/2013 σκ. 9, 376/2013 σκ. 13, 1786/2012 σκ. 15, 96/2009 (7μ.) σκ. 11 κ.ά].

23. Επειδή, περαιτέρω, όπως έχει παγίως κριθεί [βλ. ΟλΣτΕ 420, 674/2014, ΣτΕ 312/2018 (7μ.) και ΟλΣτΕ 201/2020· βλ. και ΟλΣτΕ 1804/2017], η ρυθμιστική παρέμβαση του Κράτους στην λειτουργία των φαρμακείων, δικαιολογείται από επιτακτικό λόγο δημοσίου συμφέροντος, που συνίσταται προεχόντως στην ανάγκη προστασίας της υγείας των πολιτών (άρ. 21 παρ. 3 του Συντάγματος). Ο ιδιάζων χαρακτήρας, ειδικώτερα, των φαρμάκων και των φαρμακευτικών ιδιοσκευασμάτων, συγκεκριμένα δε οι θεραπευτικές τους ιδιότητες, αλλά και ο κίνδυνος βλάβης της υγείας του ασθενούς σε περίπτωση λήψεως του μη ενδεδειγμένου φαρμάκου ή με τον μη ενδεδειγμένο τρόπο, διαφοροποιεί τα φάρμακα από τα λοιπά, διακινούμενα στο εμπόριο, προϊόντα. Συνεπώς, τα φαρμακεία τα οποία έχουν ως κύριο προορισμό της δραστηριότητός τους την διάθεση στο κοινό αγαθών ζωτικής σημασίας για την διαφύλαξη και την αποκατάσταση της υγείας, δεν αποτελούν αμιγώς εμπορικές επιχειρήσεις, υποκείμενες στους όρους του ελεύθερου ανταγωνισμού. Η νομοθετική ρύθμιση του καθεστώτος ασκήσεως της επιχειρηματικής δραστηριότητος της λιανικής πωλήσεως φαρμάκων πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν την ιδιομορφία των φαρμακείων, στα οποία η εμπορική δραστηριότητα συνδυάζεται αφ’ ενός μεν με την υπεύθυνη επιστημονική παροχή υπηρεσιών, που εγγυάται την ελεγχομένη και ορθολογική διακίνηση των φαρμάκων, αφ’ ετέρου δε με την κοινωνική αποστολή του φαρμακοποιού. Περαιτέρω, δοθέντος ότι το κόστος των χορηγουμένων από τα φαρμακεία φαρμάκων καλύπτεται κατά μεγάλο μέρος από τους οικείους οργανισμούς κοινωνικής ασφαλίσεως (άρθρο 22 παρ. 5 του Συντάγματος), κατά την θέσπιση των μέτρων ο νομοθέτης δύναται να συνεκτιμά και τον κίνδυνο να κατασπαταληθούν οι πεπερασμένοι οικονομικοί πόροι που διατίθενται προς τούτο από τον κρατικό προϋπολογισμό στους ασφαλιστικούς οργανισμούς. Εν όψει, συνεπώς, των κινδύνων για την δημόσια υγεία και για την δημοσιονομική ισορροπία των συστημάτων κοινωνικής ασφαλίσεως ο νομοθέτης δύναται να επιβάλλει περιορισμούς -καθ’ ό,τι ενδιαφέρει εν προκειμένω- και για την λειτουργία των φαρμακείων, όπως π.χ. να θεσπίζει ρυθμίσεις για την εξασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητός τους ή για την ορθολογική και ισόρροπη κατανομή τους στην Χώρα, προκειμένου να εξασφαλίζεται ο άμεσος και με ποιοτικά εχέγγυα εφοδιασμός του συνόλου του πληθυσμού με τα αναγκαία φάρμακα. Δύναται, επίσης, να επιβάλει υποχρέωση να παρέχονται στο κοινό οι υπηρεσίες που συνδέονται με την χορήγηση των φαρμάκων και των φαρμακευτικών ιδιοσκευασμάτων, από πρόσωπα που διαθέτουν την κατάλληλη επιστημονική γνώση και υπόκεινται σε ειδικό καθεστώς καθηκόντων και δεοντολογίας εν γένει [Βλ. τις ρυθμίσεις που επιτάσσουν την αυτοπρόσωπη και συνεχή φυσική παρουσία του φαρμακοποιού εντός του καταστήματος στο πλαίσιο νομίμου ωραρίου και οι οποίες περιέχονται ήδη στο άρ. 10 παρ. 1 ν. 5607/1932 (Α΄ 300), στο άρ. 4 παρ. 1 του ν. 1963/1991 («Το φάρμακο είναι κοινωνικό αγαθό και χορηγείται διά χειρός φαρμακοποιού»), αλλά και στα άρθρα 3, 10, 17, 20, 21, 24 (ε) και ιδίως 14 του π.δ/τος 340/1993 για τον Κώδικα Ελληνικής Φαρμακευτικής Δεοντολογίας (Α΄ 145)]. Κινούμενος, πάντως, εντός των διαγραφομένων από τις ανωτέρω συνταγματικές δεσμεύσεις ορίων, ο νομοθέτης δύναται εν όψει των εκάστοτε συνθηκών να οργανώσει με διαφορετικό σε σχέση με το παρελθόν, τρόπο το καθεστώς που διέπει τα φαρμακεία (βλ. ΟλΣτΕ 201/2020).

24. Επειδή, όπως προκύπτει από την προαναφερθείσα αγόρευση (βλ. σκέψη 16) του Υπουργού Υγείας ενώπιον της Ολομελείας της Βουλής, την θέσπιση των επιμάχων ρυθμίσεων δικαιολογεί η μεταβολή των συνθηκών, υπό το κράτος των οποίων είχε επιχειρηθεί κατά το παρελθόν η νομοθετική διεύρυνση του ωραρίου λειτουργίας των φαρμακείων [προδήλως δια των άρθρων 36 παρ. 2 του ν. 3918/2011 (Α΄ 31), 15 του ν. 4052/2012 (Α΄ 41), 55 παρ. 7 του ν. 4075/2012 (Α΄ 89) -βλ. ΣτΕ 1973, 1976/2013-, καθώς και δια του άρθρου πρώτου υποπαρ. (ΣΤ.1) περίπτ. (12) του ν. 4254/2014 (Α΄ 85), του άρθρου 257 παρ. 1 του ν. 4512/2018, αλλά και του άρθρου 5 παρ. 1 του ν. 4558/2018]. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για την πρόσφατη τότε λήξη της εποπτείας της Χώρας από τους διεθνείς οργανισμούς, εκ μέρους των οποίων (και δη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου) είχε εκδηλωθεί σύμφωνα με τον Υπουργό εμμονή στην εφαρμογή των συστάσεων της λεγομένης «Εργαλειοθήκης Ι» του ΟΟΣΑ, μεταξύ των οποίων και αυτής για την (ευρύτερη κατά το δυνατόν) απελευθέρωση του ωραρίου λειτουργίας των φαρμακείων. Κατά τον Υπουργό «… στο νέο µεταµνηµονιακό περιβάλλον, θεωρήσαµε σωστό να ρυθµίσουµε πλέον το θέµα, να ταυτίζεται, δηλαδή, το ωράριο λειτουργίας των ιδιωτικών φαρµακείων µε το ωράριο των άλλων µαγαζιών της υπόλοιπης αγοράς. Αυτό είναι απολύτως λογικό, µε σεβασµό στην ανάγκη των φαρµακοποιών να ξεκουράζονται τις αργίες, τα Σαββατοκύριακα κ.λπ. … Αυτό είναι και στοιχείο µιας συνολικής παρέµβασης. Έρχεται να συµπληρώσει ένα παζλ παρεµβάσεων που επιχειρήσαµε αυτή την περίοδο σε ένα δύσκολο πλαίσιο, …, που κατάφεραν πραγµατικά αυτή τη δοµή που εξυπηρετεί, µε τη διασπορά της σε όλη τη χώρα, καθηµερινά χιλιάδες ανθρώπους και προσφέρει και υπηρεσίες πρωτοβάθµιας φροντίδας ενίοτε, να στηριχθεί όσο είναι δυνατό και να αναδειχθεί ο κοινωνικός τ[ης] ρόλος.». Αναλόγου περιεχομένου δικαιολογητικούς λόγους περιέχει και η έκθεση που συνοδεύει την βουλευτική τροπολογία η οποία απετέλεσε το μετέπειτα άρθρο 26 του ν. 4613/2019.

25. Επειδή, ο νομοθέτης επιδίωξε με τις επίμαχες ρυθμίσεις την εύρυθμη λειτουργία της φαρμακευτικής αγοράς κατά την, κυριαρχική οπωσδήποτε (βλ. ΟλΣτΕ 668/2012, σκ. 32), εκ μέρους του εκτίμηση του δημοσίου συμφέροντος στο δεδομένο χρονικό σημείο. Ειδικώτερα, με την περιστολή των ορίων του διευρυμένου ωραρίου ο νομοθέτης επέλεξε να περιστείλει το περιθώριο ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων φαρμακείου, χωρίς εν τούτοις να τον εξαλείψει, ώστε αυτός να μη χωρεί ούτε εις βάρος της προσωπικής υγείας των φαρμακοποιών ούτε καθ’ υπέρβασιν των βιολογικών και πνευματικών δυνατοτήτων που απαιτεί η -εντός του προαναφερθέντος γενικού πλαισίου- άσκηση του συγκεκριμένου επαγγέλματος με τον προσήκοντα επιστημονικό τρόπο. Η διαφύλαξη των σωματικών και πνευματικών αντοχών των φαρμακοποιών συνιστά τον δικαιολογητικό λόγο και για την απαγόρευση λειτουργίας των φαρμακείων κατά τις (Κυριακές και) αργίες, στην έκταση που την εισήγαγε για τις αργίες (βλ. ανωτ.) ο συνδυασμός των παραγράφων 1 και 2 του άρ. 26 ν. 4613/2019, προς αντιστάθμιση της επιβαρύνσεως που προκαλείται από την λειτουργία των φαρμακείων κατά τις διανυκτερεύσεις και διημερεύσεις. Εκ παραλλήλου, το νέο πλαίσιο διευρυμένου ωραρίου που πλέον -κατά το γράμμα και την οικονομία των επιμάχων διατάξεων- δεν επικαλύπτει τα χρονικά όρια της «εφημερίας», έχει ως συνέπεια να παραφυλάσσεται θεμιτώς ένα μερίδιο αγοράς αποκλειστικώς υπέρ των φαρμακείων εκείνων, στα οποία έχει επιβληθεί η υποχρεωτική διημέρευση (κατά τις Κυριακές και αργίες) και η υποχρεωτική διανυκτέρευση (τις λοιπές ημέρες) δυνάμει του άρ. 9 παρ. 2 ν. 1963/1991 και για προφανείς λόγους δημοσίου συμφέροντος, προκειμένου δηλαδή να είναι απολύτως διασφαλισμένη κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες η εντελής κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού για προμήθεια του ζωτικής σημασίας αγαθού του φαρμάκου όχι μόνον καθ’ όλο το εικοσιτετράωρο (και τις Κυριακές ή αργίες), αλλά και από σημεία με επαρκή διασπορά στον χώρο. Οι επίμαχες διατάξεις, λοιπόν, αποσκοπούν να εξασφαλίσουν με τον τρόπο αυτόν την οικονομική βιωσιμότητα της κατηγορίας των εφημερευόντων φαρμακείων, η οποία είναι κατά την κοινή πείρα πρόδηλο ότι θα διεκυβεύετο σοβαρά από την διαρροή πελατείας σε άλλα, ταυτοχρόνως και παραλλήλως προς αυτά λειτουργούντα, εκτός του καθεστώτος «εφημερίας», φαρμακεία (πρβλ. ΟλΣτΕ 1585/2010). Εκ τρίτου, όπως προβάλλει ο καθ’ ού Φαρμακευτικός Σύλλογος, επικαλούμενος και σχετικά αριθμητικά δεδομένα (αναφέρεται δε και στην αιτιολογία της σχετικής βουλευτικής τροπολογίας), οι επίμαχες ρυθμίσεις έχουν ως σκοπό και εξ αντικειμένου ως αποτέλεσμα την εξίσωση των συνθηκών ανταγωνισμού (ως προς τα χρονικά όρια της εμπορικής δραστηριότητας) μεταξύ των φαρμακείων και των λοιπών καταστημάτων λιανικής πωλήσεως. Τούτο δε, στο μέτρο που πρόκειται για την πώληση καλλυντικών προϊόντων, συμπληρωμάτων διατροφής ή και παραφαρμακευτικών ειδών από αμφότερα, ειδών, δηλαδή, που οι κείμενες διατάξεις επιτρέπουν να διατίθενται όχι μόνον από τα φαρμακεία, αλλά και από τα λοιπά αυτά καταστήματα λιανικής πωλήσεως, των οποίων, όμως, το ωράριο λειτουργίας τερματιζόταν ενωρίτερα (ήτοι στις 9 μ.μ. έναντι της 11ης μ.μ. των φαρμακείων υπό διευρυμένο ωράριο). Συνεπώς, οι επίμαχες νομοθετικές ρυθμίσεις επιδιώκουν κατ’ αρχήν θεμιτούς σκοπούς δημοσίου συμφέροντος, αρκούντως ορισμένους, οι οποίοι αποτελούν προϊόν επιτρεπτής σταθμίσεως από τον νομοθέτη μεταξύ περισσοτέρων συνταγματικών διατάξεων και δεν παρίστανται ως προϊόν αυθαιρεσίας. Επιτρεπτώς δε ο νομοθέτης μετέβαλε άποψη, ρυθμίζοντας διαφορετικά το θέμα και δεν συντρέχει αυτοτελώς παράβαση του άρθρου 21 παρ. 3 του Συντάγματος εκ του λόγου ότι οι προγενέστερες ρυθμίσεις του διευρυμένου ωραρίου (άρθρα 36 παρ. 2 ν. 3918/2011, 15 του ν. 4052/2012 και 55 παρ. 7 του ν. 4075/2012) είχαν ομοίως κριθεί σύμφωνες προς το Σύνταγμα με αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (υπ’ αριθμούς 1973/2013 επ.). Είναι, άρα, απορριπτέα ως αβάσιμα τα περί του αντιθέτου προβαλλόμενα.

26. Επειδή, όπως έχει κριθεί (βλ. ΟλΣτΕ 228, 420, 674/2014), τα φαρμακεία δεν αποτελούν αμιγώς εμπορικές επιχειρήσεις, αλλά ιδιότυπα καταστήματα, στα οποία συνδυάζεται η υπεύθυνη επιστημονική δραστηριότητα και η κοινωνική αποστολή με την εμπορική εκμετάλλευση. Κατόπιν αυτού και με βάση όσα έχουν εκτεθεί στην προηγουμένη σκέψη, αβασίμως προβάλλεται αντίθεση των νομοθετικών ρυθμίσεων σε υπερκειμένους κανόνες δικαίου, υπό την έννοιαν ότι η αρχή της ισότητος (άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος) σε συνδυασμό με την συνταγματική επιταγή για προστασία της υγείας (άρθρο 21 παρ. 3) θα επέβαλλαν, αντιθέτως, την άνευ ετέρου πρόβλεψη μεγαλύτερου σε διάρκεια ωραρίου λειτουργίας υπέρ των φαρμακείων έναντι των λοιπών καταστημάτων λιανικής πωλήσεως, προκειμένου, όπως ισχυρίζονται οι αιτούντες, να είναι ευχερέστερη η πρόσβαση του πληθυσμού στο φάρμακο. Οι διαφορετικές συνθήκες υπό τις οποίες εν γένει τελούν κατά τα προεκτεθέντα τα φαρμακεία σε σχέση με τα λοιπά καταστήματα λιανικής πωλήσεως, δικαιολογούν και την διαφορετική μεταχείριση των φαρμακείων από την άποψη του νομοθετικού (άρ. 26 παρ. 1 ν. 4613/2019) καθορισμού των υποχρεωτικών ήδη για τα φαρμακεία αργιών. Είναι απορριπτέα, επομένως, ως αβάσιμα όσα προβάλλονται περί του αντιθέτου, ενώ πρέπει ν’ απορριφθούν, πάντως, ως αβάσιμα (βλ. ΟλΣτΕ 100/2017) όσα προβάλλονται για ανεπίτρεπτη δυσμενή μεταχείριση των φαρμακείων ως προς την απαγόρευση λειτουργίας τους τις Κυριακές (η οποία προεβλέπετο, όμως, και προ του ν. 4613/2019) έναντι των καταστημάτων λιανικής πωλήσεως, τα οποία εξαιρετικώς επιτρέπεται να λειτουργούν οκτώ κατ’ αρχήν Κυριακές τον χρόνο.

27. Επειδή, όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενες σκέψεις, το μεν ελάχιστο υποχρεωτικό ωράριο λειτουργίας των φαρμακείων ανέρχεται σε σαράντα (40) ώρες εβδομαδιαίως, το δε μέγιστο διευρυμένο ανέρχεται ήδη κατά νόμον σε εβδομήντα επτά (77) ώρες [ήτοι δεκατρείς (13) ώρες ημερησίως επί πέντε (5) εργάσιμες ημέρες και άλλες δώδεκα (12) ώρες το Σάββατο]. Υπό το προϊσχύσαν διευρυμένο ωράριο -και με βάση την προεκτεθείσα πρακτική όσων επιχειρήσεων το είχαν υιοθετήσει (8 π.μ. - 11 μ.μ.)-, προέκυπτε ότι αυτές λειτουργούσαν εν τοις πράγμασιν επί ενενήντα (90) ώρες εβδομαδιαίως [ήτοι έξι (6) ημέρες επί δεκαπέντε (15) ώρες ημερησίως]. Υπ’ αυτά τα δεδομένα ο εισαχθείς περιορισμός, πρόσφορος για την επίτευξη των σκοπών δημοσίου συμφέροντος που προανεφέρθησαν, ούτε τον πυρήνα της οικονομικής ελευθερίας των αιτούντων πλήττει ούτε βαίνει πέραν του αναγκαίου προς τούτο μέτρου, κατά παράβασιν της αρχής της αναλογικότητος. Και αυτό, διότι εξακολουθεί να καταλείπεται ένα επί πλέον χρονικό περιθώριο σε όσους φαρμακοποιούς το επιθυμούν, για λειτουργία των επιχειρήσεών τους πέραν του ελαχίστου υποχρεωτικού ωραρίου (77 ώρες εβδομαδιαίως έναντι 40), το οποίο περιθώριο παρίσταται εύλογο και ικανό για την επαύξηση της κερδοφορίας τους. Οι αιτούντες δεν ισχυρίζονται ούτε και αποδεικνύουν (προσκομίζοντας στοιχεία σχετικά με την καθημερινή, ανά ώρα λειτουργίας, διαμόρφωση του ύψους των πωλήσεών τους έως τον Μάιο του 2019), ότι εβάσισαν την κερδοφορία τους στον κύκλο εργασιών που πραγματοποιούσαν κατά τις ημέρες Δευτέρα έως Σάββατο ειδικώς στην χρονική ζώνη από τις 9 μ.μ. έως τις 11 μ.μ. ή ειδικώς κατά τις αργίες, διαστήματα ως προς τα οποία και επήλθε η βλάβη τους από την νομοθετική μεταβολή, ώστε, περαιτέρω, συνεπεία της ρυθμίσεως αυτής ν’ αδυνατούν πλέον να συνεχίσουν την κερδοφόρο λειτουργία τους ως ορθολογικώς οργανωμένες επιχειρήσεις. Επομένως, είναι απορριπτέος ως αορίστως προβαλλόμενος, ανεξαρτήτως της βασιμότητός του με βάση όσα έχουν εκτεθεί σε προηγουμένη σκέψη, ο λόγος περί παραβάσεως της αρχής της προστασίας της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης του διοικουμένου. Περαιτέρω, εν όψει των ανωτέρω σκέψεων είναι απορριπτέα ως αβάσιμα και όσα προβάλλονται συναφώς σχετικά με αντίθεση του άρ. 26 παρ. 1, 2 ν. 4613/2019 προς τα άρθρα 5 παρ. 1, 17 παρ. 1 και 25 παρ. 1 τελ. εδάφιο του Συντάγματος, αλλά και προς το άρθρο 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ.

28. Επειδή, κατόπιν αυτών η αίτηση πρέπει ν’ απορριφθεί.

Δ ι ά τ α ύ τ α

Καταργεί την δίκη ως προς τους πρώτο, έκτη, εβδόμη, ογδόη, ενάτη, δεκάτη, ενδεκάτη, εικοστή και εικοστή πρώτη των αιτούντων, κατά τα εκτιθέμενα στο αιτιολογικό.

Καταργεί την δίκη σε ό,τι αφορά την πρώτη προσβαλλομένη πράξη, κατά τα εκτιθέμενα στο αιτιολογικό.

Απορρίπτει την αίτηση κατά τα λοιπά και ως προς τους λοιπούς αιτούντες.

Δέχεται την παρέμβαση του Φαρμακευτικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης.

Διατάσσει την κατάπτωση του κατατεθέντος παραβόλου και

Επιβάλλει συμμέτρως εις βάρος των λοιπών ως άνω αιτούντων την δικαστική δαπάνη του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής, η οποία ανέρχεται σε τετρακόσια εξήντα (460) ευρώ, του Πανελληνίου Φαρμακευτικού Συλλόγου, η οποία ανέρχεται ωσαύτως σε τετρακόσια εξήντα (460) ευρώ, καθώς και την δικαστική δαπάνη του παρεμβάντος Φαρμακευτικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, η οποία ανέρχεται σε εξακόσια σαράντα (640) ευρώ.

Η διάσκεψη έγινε στην Αθήνα στις 13 Οκτωβρίου 2022

Ο Προεδρεύων Σύμβουλος Η Γραμματέας του Δ΄ Τμήματος

Ευθύμιος Αντωνόπουλος Ιωάννα Παπαχαραλάμπους

και η απόφαση δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδρίαση της 17ης Ιανουαρίου 2023.

Η Πρόεδρος του Δ´ Τμήματος Η Γραμματέας του Δ´ Τμήματος

Σπυριδούλα Χρυσικοπούλου Ιωάννα Παπαχαραλάμπους